De uitroep van mijn leven

Onlangs overleed prof. dr. Henk van Os (1938-2025). Decennialang was deze illustere kunsthistoricus aan de Vereniging Rembrandt verbonden, onder meer als bestuurslid en als columnist voor het Bulletin. Met zijn gepassioneerde manier van vertellen en zijn aandacht voor wat kunst teweeg kan brengen wist hij een groot en breed publiek aan zich te binden. Zijn laatste column voor het Bulletin is nu ook hier te lezen.

Joan Reixach, ca. 1437-1486 (werkzame periode), Maria met kind en De kruisiging | olieverf en bladgoud op paneel, 215 x 142 cm | Kasteel de Haar, Haarzuilens

Wie van kunst houdt, kan rekenen op de meest uiteenlopende verrassingen. Je kunt erdoor overrompeld worden. Kunst kan je ook onverwacht troosten of verheffen. ‘Wauw, zoiets heb ik nog nooit gezien!’ Die kreet heeft mij mijn hele leven begeleid.

Gelukkig was er altijd een uitlaatklep voor dit soort uitroepen. Toen ik in Groningen woonde, waren dat sinds 1959 het dagblad Het Vrije Volk en de Regionale Omroep Noord en Oost (RONO). In Amsterdam begon ik in 1997 een wekelijks televisieprogramma Beeldenstorm, dat duurde tot 2006. In de laatste jaren, sinds 2001, kon ik mijn vreugde voor kunst kwijt in columns in dit Bulletin onder de naam ‘Ogenblik’. Al deze uitingen waren bedoeld om meer belangstelling te wekken voor kunst onder de mensen die daar niet dagelijks mee omgaan. Deze ‘Ogenblik’ is de laatste. Op de plank ligt het materiaal voor nog één ervaring met kunst die ik u niet wil onthouden.

Zo’n twintig jaar geleden werd ik uitgenodigd voor een diner in het neogotische kasteel van P.J. Cuypers in Haarzuilens. Ik herinner mij nog als de dag van gisteren hoe verbijsterd ik was door de monumentale eetzaal. Zoiets had ik in Nederland nog nooit gezien. Tijdens het diner zag ik uit de verte op de wanden vreemde, vieze, heel oude schilderijen. Er zat goudblad op, je kon een Madonna onderscheiden en een smoezelige kruisiging. Hier en daar zag je een engel.

Van dichtbij bleken het 15de-eeuwse Spaanse schilderijen te zijn, vaak fragmenten van grote houten altaarstukken. Eén ding was zeker: zoveel vroege Spaanse kunstwerken zijn in Nederland nergens anders te zien. Sinds dat diner ben ik met goedvinden van de directeur van het kasteel gaan leuren met de vraag: wie wil helpen om die superspannende kunstwerken te restaureren? Het wilde maar niet lukken.

Totdat er twee jonge restauratoren bereid bleken om ermee aan de slag te gaan. Er kwam financiële hulp van onder andere de Vereniging Rembrandt (vanuit haar VriendenLoterij Restauratiefonds) en vorig jaar begon de restauratie. De eerste resultaten zijn verrassend. Er kwam zelfs een overtuigende toeschrijving: Joan Reixach, een van de weinige met name bekende schilders uit die tijd. Eindelijk kan ik er iets van laten zien, in deze laatste ‘Ogenblik’.

Deze column verscheen oorspronkelijk in het zomernummer 2022 van het Bulletin.