Conservatoren over grote kunstenaars

College 12 juli: Tessel Baudouin over Salvador Dalí en het surrealisme

Vreemde humor
Een kunstwerk kan veel: troosten, prikkelen, je kijk op iets beïnvloeden en je laten lachen. Misschien was dat laatste destijds ook het geval bij de quasi vrolijke taferelen van schilders zoals Jan Steen. Voor humor kun je ook terecht bij moderne kunst.

Genieën
In de klassieke oudheid en de middeleeuwen waren kunstenaars nog ‘gewoon’ ambachtslieden, maar vanaf de 16de eeuw werden zelfbewuste kunstenaars zoals Michelangelo ‘scheppers’ genoemd, en dat wil in een christelijks samenleving wat zeggen. In de 19de eeuw ontstond zelfs het romantische imago van de kunstenaar als lijdend genie en kunst hing in musea die op tempels leken. In tempels wordt liefst niet gelachen.

Eerste Wereldoorlog
Deze collegereeks staat bol van de avant-gardisten die begin 20ste eeuw een revolutie in de kunst ontketenden. En ook de heiligheid van kunst lieten zij niet ongemoeid. Dada-kunstenaars probeerden de weerzinwekkendheid van de Eerste Wereldoorlog te verwerken door het ‘beschaafde’, waaronder kunst, te bespotten. De ‘readymade’ Fountain – een urinoir, door Marcel Duchamp gesigneerd waardoor het kunst werd – sloeg met één mokerslag de sokkel onder kunst met een grote K vandaan.

Surrealisme
In surrealistische kunst staat het verkennen van het onderbewuste en de verbeelding centraal en worden onze verwachtingen getart. Dat kan grappig zijn, zoals bovenstaande kop en schotel van Meret Oppenheim. Het strijkijzer van Man Ray heeft datzelfde effect en is bovendien griezelig sadistisch, wat door de titel ‘Cadeau’ nog wordt versterkt. In René Magrittes Le Modèle Rouge III, zijn de geveterde voeten vermakelijk raadselachtig. De titel maakt de verwarring compleet. Surrealisme kan ook absurd en komisch zijn, zoals bij de titel van Eileen Agars hoed en de sketches van Monty Python’s Flying Circus.

Samen surrealisme verzamelen
De leden van de Vereniging Rembrandt steunen musea bij aankopen waarmee zij focus in hun collecties kunnen aanbrengen. Mede dankzij deze ondersteuning heeft Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam inmiddels een wereldberoemde collectie surrealistische kunst kunnen opbouwen, met werk van onder andere Salvador Dalí, René Magritte en Leonora Carrington.

College 5 juli: Caro Verbeek over Piet Mondriaan

Klinkende kleuren
Een schilderij is geen lied, een boek geen beeld en dansen geen dichten – we verdelen de kunsten al heel lang in overzichtelijke hokjes. Maar voor makers en liefhebbers van kunst zijn grenzen tussen kunstsoorten niet altijd zo duidelijk als ze wel lijken. Inspiratie bijvoorbeeld, heeft lak aan hokjes en onze zintuigen soms ook.

Zintuigen
De afzonderlijke zintuigen (een geliefd onderwerp van 17de-eeuwse schilders zoals Rembrandt) vermengen zich bij sommige mensen. Iemand met ‘synesthesie’ associeert bijvoorbeeld weekdagen met specifieke kleuren of neemt bij het zien van kleuren ook klanken waar. En bijna iedereen heeft weleens koele kleuren gezien of scherpe smaken geproefd. Misschien voelde je tijdens het college bij Mondriaans werk ook een ritme.

Lichtorgel
Behalve Mondriaan kent de geschiedenis meer kunstenaars met interesse in de zintuiglijke ervaringen van andere dan hun eigen kunstvorm. Futuristen (kunstenaars die lawaai, snelheid en techniek in hun kunst wilden integreren) bedachten zelfs een utopisch orgel om geuren en ‘stankakkoorden’ op te spelen. Een apparaat dat licht en muziek verenigde bestond echt: het lichtorgel van Alexander Scriabin.

Muziek
De Engelse essayist Walter Pater zei dat alle kunst ernaar streeft muziek te zijn, want alleen daarin gaan onderwerp en vorm volkomen samen. Wassily Kandinsky, die Arnold Schönbergs composities bewonderde, wilde kleuren in zijn schilderijen net als klanken in muziek rechtstreeks tot de ziel laten spreken.

College 28 juni: Beatrice von Bormann over Malevich en de vroeg 20ste-eeuwse avant-gardekunst in het huidige Rusland en Oekraïne

Uitstapjes naar het ballet
Met hun vernieuwingsdrang zetten de vroeg 20ste-eeuwse avant-gardistische kunstenaars in Parijs de tot dan toe bestaande ideeën over beeldende kunst volledig op zijn kop. Die radicale verandering kreeg ook buiten Parijs vorm: in Duitsland en, zoals we in het college hoorden, ook in het huidige Oekraïne en Rusland.

Ballet
Het ideaal van een nieuwe kunst reikte ook verder dan alleen de beeldende kunst. In alle kunsten werden oude tradities omvergeworpen, omdat die niet meer pasten bij de gemoderniseerde wereld die uit de industriële en wetenschappelijke revoluties was voortgekomen. De Ballets Russes was een nieuw en vooruitstrevend balletgezelschap, opgericht door Sergej Diaghilev. Naast moderne choreografieën werkten ze met eigentijdse componisten, zoals Igor Stravinsky.

Experiment
In die aanstekelijke avant-garde zochten creatieve geesten elkaar op, over de disciplines heen. Daardoor kon het gebeuren dat vernieuwende schilders ook kostuums en decors voor ballet ontwierpen, waaronder Picasso. Misschien was de aantrekkingskracht voor schilders het korte (publieke) leven van kostuums en decors – waardoor er veel vrijheid was voor het experiment.

Veelzijdig
Kunstenaars die in het college voorbij kwamen maakten ook kostuums en decors. De veelzijdige Sonia Delaunay-Terk raakte door de Russische revolutie berooid en ontwierp om geld te verdienen kostuums voor het ballet, zoals hier voor Cléopâtre van de Ballets Russes. Natalia Goncharova, maakte kostuums, zoals dit exemplaar, die ver af staan van haar rayonistische schilderijen.

Sciencefiction
Heel modern waren de ensceneringen van Alexandra Ekster, die decors, kostuums en toneelpoppen ontwierp. Een avant-gardist in hart en nieren was ze. Zo leverde ze ook ontwerpen voor de vroege sciencefiction film Aelita, koningin van Mars.

College 21 juni: Annemiek Rens over Frida Kahlo

Enig in zijn (of haar) soort?
In 1971 schreef kunsthistorica Linda Nochlin een essay met de titel ‘Waarom zijn er geen grote vrouwelijke kunstenaars geweest?’. Geen gekke vraag, want de kunstgeschiedenisboeken staan vol met (witte) mannen. Oorzaak, schrijft ze, is dat vrouwelijke (en niet-witte) kunstenaars in de maatschappij structureel zijn gediscrimineerd.

Stijl
In een ‘vrouwelijke kunst’ geloofde Nochlin niet: zoiets als kubisme kun je herkennen aan de stijlkenmerken, kunst van vrouwen niet. Aan de stijlen van de Brits-Portugese Paula Rego en de Frans-Amerikaanse Louise Bourgeois is niet te zien dat zij vrouwen zijn – hoe zou dat ook kunnen? Ook hun thema’s – Rego putte onder andere uit haar ervaring met depressie en Louise Bourgeois uit haar jeugdherinneringen – zijn niet alleen aan vrouwen voorbehouden.

Norm
Veel kunstgeschiedenisboeken die we nog lang zullen lezen, werden geschreven toen mannen de norm in de kunst bepaalden en het ook vooral hun kunst was die aan deze norm werd getoetst. Kunst van vrouwen werd niet systematisch onderzocht. Dan kan verklaren waarom het werk van een kunstenares die de canon haalde, vaker benaderd werd als enige in zijn soort.

Beeld
Leonora Carrington maakte, net als Max Ernst, werk met een sterk persoonlijke symboliek en net als Ernst, met wie zij een relatie had, maakte zij begin vorige eeuw deel uit van de surrealistische beweging. Haar bijdrage daaraan werd, in tegenstelling tot die van Ernst, lang over het hoofd gezien, waardoor het beeld kon ontstaan dat zij in de kunstgeschiedenis een uitzonderingspositie inneemt, het lot van meer vrouwelijke kunstenaars.